هفته‏نامه تاریخ شفاهی؛ فرصت‏ها و آسیب‏ها

هفته‏نامه الکترونیکی تاریخ شفاهی جزء آن دسته از نشریات ادواری است که مخاطب و خواننده‏‏ی خاص، حداقل به میزان مشترکین خود دارد. مشترکین آن را مخاطبین و کاربران واقعی روش تاریخ شفاهی شامل دانشجویان، اساتید، محققین و نویسندگان حوزه‏ی تاریخ، روان‏شناسی، علوم اجتماعی و علوم ارتباطات تشکیل می‏دهند. از این رو رعایت استانداردهای رایج نشریات به ویژه نشریات علمی به منظور ارتقای کیفیت مطالب و افزایش سطح مخاطبان نشریه ضروری به نظر می‏رسد. هفته‏نامه تاریخ شفاهی نخستین در نوع خود در ایران است که از ابتدا به دو زبان فارسی و انگلیسی منتشر گردید و شعاع گسترده‏ای از مخاطبان را یافته، زمینه‏های معرفی برون‏مرزی را نیز پیدا کرد. مهمترین دلیل بر این مدعا، پیوندها و ارتباطات گسترده‏ای است که سایت و بالتبع هفته‏نامه تاریخ شفاهی با شفاهی‏کاران سراسر دنیا یافته‏اند. تلاش برای ارتقای سطح کمی و کیفی مطالب سایت تاریخ شفاهی و گزیده آن در هفته‏نامه تاریخ شفاهی وظیفه تک‏تک همکاران این نشریه وزین در دنیای مجازی است. از این رو، آنچه در پی می‏آید از سر دلسوزی و با نگاهی مستند، نقادانه و منصفانه نگارش یافته است.

در حقیقت آنچه در قالب یادداشت، مقاله، خاطره، نقد، مصاحبه، سفرنامه و ... برای تغذیه‏ی هفته‏نامه تاریخ شفاهی در نظر گرفته شده، گزیده مواد اولیه‏ی تشکیل دهنده‏ی پایگاه علمی- خبری تاریخ شفاهی وابسته به مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری است. مسلم آنکه این نوزاد، امروزه به جوانی برومند در جامعه فرهنگی و تاریخی ایران بدل شده است.(1) در نگاه اول، هفته‏نامه‏ی تاریخ شفاهی، ویژگی‏های رایج نشریات حتی از نوع مجازی آن را دارا بوده است. تنوع و تعدد مطالب و نویسندگان، صفحه نخست و سرشناسه مطبوعاتی، امکان تضارب آرا، استقبال از مطالب جدید و نوآوری، عرضه در جشنواره‏ها و همایش‏های ملی، بخشی از این ویژگی‏هاست. حتی درج آگهی جذب مترجم در طلیعه نشر آن را باید در همین راستا ارزیابی کرد. تغییر ناگهانی سردبیری نشریه، شاید حکایت از شکنندگی روابط و مناسبات کار گروهی در همان سه ماهه اول انتشار بود. بدین ترتیب، در راستای تغییرات به عمل آمده، از شماره 14، امضاکنندگان ذیل هفته‏نامه تاریخ شفاهی، از دو نفر مدیر مسئول و سردبیر، به پنج نفر مدیر مسئول، سردبیر، مدیر اجرایی، پشتیبانی و فنی و طراح و برنامه‏نویس افزایش یافت.
بخش‏های ثابت هفته‏نامه را باید «سخن نخست» یا «سرسخن» و «پاورقی» دانست که برغم تغییر جایگاه از جناحین چپ و راست نشریه، تداوم داشته‏اند. مطلب «یاداشت هفته»، از ابتدا تا شماره  64 و از شماره 69 با عنوان «سرسخن» به صورت نامنظم درج شده و بی‏نظمی در ارائه این بخش و نحوه‏ی نمایش آن همچنان مشاهده می‏شود. با توجه به ضرورت رعایت نظم و ترتیب در چیدمان مطالب، هیچ منطقی توجیه‏گر این وضعیت نمی‏تواند باشد. آشفتگی نه تنها در ترتیب مطالب که در محتوای آن نیز قابل رویت است به نحوی که «سرسخن» معجونی از پیام تسلیت، مناسبت‏های سیاسی(2)، مباحث نظری تاریخ شفاهی، خاطرات شیرین از آزادی خرمشهر،(3) ثبت روز ملی اسناد در تقویم سال 1391،(4)  حوادث روز مانند منازعه ایران با امارات متحده عربی؛(5) بوده، تعجب خوانندگان را برانگیخته، در رفتار حرفه‏ای دست‏اندرکاران محترم نشریه تشکیک ایجاد می‏نماید. افزون بر این، برخی شماره‏ها فاقد «یاداشت هفته» یا «سرسخن» است(6) یا آنکه «سرسخن» و «یاداشت هفته» معلوم و مشخص نیست زیرا جایابی صحیح و روان‏شناسانه‏ی مطالب هر نشریه(چاپی و اینترنتی) از الزامات اولیه است. برخی شماره‏ها نیز عنوان «سرسخن» را در فهرست مطالب خود دارد اما به جای آن «یادداشت هفته» آمده است. با اندکی تسامح، استفاده از روش هرم وارونه در انتظام بخشیدن به مطالب نشریه توصیه می‏شود.(7)
«پاورقی» عنوانی آشنا برای تمامیِ مشترکین هفته‏نامه تاریخ شفاهی است که به انتشار تدریجی متن کتب شناخته‏شده خاطرات مربوط به انقلاب، جبهه و جنگ می‏پردازد. نخستین کتاب ازاین نمونه، زیتون سرخ، خاطرات ناهید یوسفیان همسر شهید علی امینی، حاصل بیست ساعت مصاحبه سید قاسم یاحسینی با ایشان در سال 1385 در شاهرود می‏باشد.(8)  فصل اول خاطرات در شماره اول هفته‏نامه در تاریخ 12/8/1389 و فصل نوزدهم(پایانی) در شماره 65 نشریه منتشر شد. از شماره 66 کتاب خاطرات محمدرضا حافظ‏نیا در پاورقی هفته‏نامه جای گرفت.(9)  این خاطرات درباره روند مبارزات حافظ‏نیا در دوران پهلوی و حوادث منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی است و تا شماره 82 ادامه یافته است. از شماره 83 کتاب مشهور خاطرات احمد احمد به پاورقی آمده است و انتشار آن همچنان ادامه دارد.(10)

«پیش‏خوان» هفته‏نامه از شماره 79 در 28/ تیرماه 91  وارد عرصه شده و به اخبار مربوط به همایش‏ها، کنفرانس‏ها و کتب منتشره در زمینه‏های مختلف تاریخی به ویژه تاریخ شفاهی می‏پردازد. در این بخش، آثار دفتر ادبیات انقلاب اسلامی مانند دوره دائره‏المعارف انقلاب اسلامی، نشریات مرتبط با مصاحبه و خاطره‏گویی و حتی ماهنامه سینمایی فیلم نیز معرفی شده‏اند. از اینرو، در این بخش، دو معیارِ خبر یعنی ارزش گفتن و ارتباط مستقیم با حوزه فعالیت نشریه‏ی علمی چندان رعایت نمی‏شود.

پایگاه علمی_خبری تاریخ شفاهی و هفته‏نامه‏ی آن به دنبال و سپس به موازات فعالیت گسترده‏ی گروه موسوم به «انجمن تاریخ شفاهی» به منصه‏ی ظهور رسید. بنابراین ردِِّ پای فعالیت‏ اعضای انجمن را در غالب شمارگان هفته‏نامه می‏توان به نظاره نشست. از آن جمله، برگزاری همایش‏ها، مصاحبه با دست‏اندرکاران انجمن، معرفی کتاب‏ها و انتشار مقالات شاخص اعضای فعال گروه مذکور را باید نام برد. از این رو در شماره اوّل به تاریخ  12/8/1389 گزارش دومین همایش تاریخ شفاهی با محوریّت دفاع مقدس در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران درج شد. همایشی که مجموعه مقالات آن با عنوان تاریخ شفاهی دفاع مقدس در سال 1390 به چاپ رسید.

شاید درج برخی مطالب در سایت و صفحه نخست هفته‏نامه تاریخ شفاهی هیچ سنخیّتی با اهداف و اصول اولیه فعالیت آن نداشته باشد. نکته‏ای در خور توجه که متأسفانه روند آن همچنان ادامه دارد. این در حالی است که الزامات و مصلحت‏اندیشی‏های مسئولین نشریه در این خصوص را می‏توان با گنجاندن اینگونه مطالب در بخشی با عنوان «اخبار»، توجیه کرد.(11) 

مسئولین نشریه به درستی و از شماره سوم(12) با انتشار اخبار مربوط به انجمن‏ها و گروه‏های علمی تاریخ شفاهی در جهان به بخش دیگری از رسالت واقعی خود جامه عمل پوشانده‏اند. اطلاع‏رسانی درباره‏ی همایش 2011 انجمن ملی تاریخ شفاهی نیوزلند با عنوان: «تاریخ شفاهی در قرن 21»، همایش دوسالانۀ 2011 انجمن تاریخ شفاهی استرالیا: جوامع خاطره، گزارش مجله تاریخ شفاهی الیوت درباره برگزاری تور در باره نگارش تاریخ شفاهی اضمحلال جامعه سیاهپوستان(13) و مراکز تاریخ شفاهی در استرالیا و پراگ، مهمترین آنهاست. این مهم با معرفی نشریه انجمن جهانی تاریخ شفاهی The oral history review  از شماره چهارم و تداوم آن تکمیل شد. از شماره 22، سلسله گزارش‏ها تحت عنوان «تاریخ شفاهی در جنوب شرقی آسیا» بر سطح کیفی این قسمت افزود.(14) در این گزارش، پس از مقدمه به پیشینه‏ی تاریخ شفاهی و دلایل رویکرد به آن در جهان، روش‏شناسی تاریخ شفاهی و چشم‏انداز جهانی(مسائل تئوریک)، ایدئولوژی و نهادهای تاریخ شفاهی در جنوب شرق آسیا پرداخته شده است. این بخش نمایش تجربه تاریخ شفاهی، آسیب‏ها و چالش‏های پیش روی آن در جنوب شرق آسیا است که در صورت التفات به آن می‏تواند دستمایه‏ای با ارزش برای محققین داخلی باشد. به ویژه از آن جهت که شباهت‏های فراوانی میان جامعه ایرانی و این جوامع وجود دارد. این سلسله مقالات در 50 بخش و تا شماره 71 هفته‏نامه ادامه یافت. امعان‏نظرِ سایت و هفته‏نامه تاریخ شفاهی موجب انتقال بخشی از تجارب دنیای مدرن از جنوب شرق آسیا تا آمریکا(بزرگترین جولانگاه تاریخ شفاهی در دنیا) به داخل کشور شده است. مقالات فوق، تمرکز مراکز متعدد علمی فعال در زمینه تاریخ شفاهی بر موضوعات متنوعی مانند علل برکناری مقامات سیاسی، جنگ ایران و عراق، تاریخ شفاهی در کتابخانه کانوت، خاطرات کهنه‏سربازان جنگ دوم جهانی در آمریکا و حضور نیروها و تجارب متعدد دانش‏آموختگان انواع رشته‏های تحصیلی را در این عرصه مهم به تصویر کشیده است.

شماره‏های آغازین هفته‏نامه تاریخ شفاهی به کمیِت مطالب اهمیت بیشتری داده تا کیفیت آن، به نحوی که نه تنها مطالب غیرمرتبط با تاریخ شفاهی از قبیل: کوروش‏نامه گزنفون، واژه‏های اوستایی در ...، چهره ماندگار تاریخ معاصر و معرفی کتب غیرمرتبط(15) در لابلای مطالب به چشم می‏خورد بلکه بخش عمده‏ای از آن برگرفته از  سایت‏های خبری و سایر نشریات است. صدرنشینیِ اخبار مربوط به برخی همایش‏ها مانند «ایران و استعمار انگلیس»، «تاریخ مجلس»، اخبار مربوط به نشست‏های تخصصی کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، گنجینه اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، مجله بخارا و موضوعات مورد بحث آنان(16) از یکسو ناشی از کمبود مطلب و از سوی دیگر نتیجه‏ی روابط نزدیک میان متولیان سایت و هفته‏نامه تاریخ شفاهی یعنی حوزه هنری با دفتر مطالعات و پژوهش‏های سیاسی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و کتابخانه مجلس شورای اسلامی و فعالیت‏های این مراکز در زمینه تاریخ شفاهی بوده است. در زمینه زندگینامه‏ و خاطره‏نویسی نیز هفته‏نامه و سایت گاه وام‏دار نشریات دیگر مانند مجله بخارا بوده است.(17)  گرچه مقاله مفصل علمی پژوهشی مقایسه تحلیلی خاطره‏نگاری با تاریخ شفاهی را نیز از آرشیوِ مجله گنجینه اسناد برگرفته و در دو شماره پیاپی خود منتشر ساخته است.(18)  از سوی دیگر، گهگاه نیم نگاهی نیز به بخش‏های فعال تاریخ شفاهی مراکزی مانند سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران مانند «جنگ صدا» داشته، اما تداوم و استمرار نداشته است.
تاریخ دفاع مقدس یکی از دو موضوع پر تیراژ در میان مطالب هفته‏نامه است. این امر در چند محور قابل بررسی است. برگزاری کارگاه‏های آموزش تاریخ شفاهی دفاع مقدس، همایش‏های تاریخ شفاهی دفاع مقدس و از همه مهمتر و بارزتر، کتب خاطرات مانند خاطرات خلبان پایگاه هشتم شکاری بوشهر در کتابی با عنوان: پرواز روی خاک، زمینه این امر را فراهم ساخته است. در این میان، خاطرات شخصیت‏های کلیدی دفاع مقدس مانند فرماندهان، جانبازان و آزادگان در اکثر شماره‏ها جلب توجه می‏کند.(19) در کنار دفاع مقدس، حوزه تاریخ انقلاب اسلامی نیز بسیار مورد توجه بوده است. تاریخ انقلاب اسلامی در ردیف‏هایی همچون جنبش دانشجویی در داخل و خارج از ایران مانند اروپا و آمریکا بر پایه مصاحبه یا خاطرات ضبط‏شده در حوزه هنری و مرکز اسناد انقلاب اسلامی به رشته تحریر درآمده است.(20) در همین راستا، گزارش عرضه کتاب «انقلاب اسلامی در کرمان» در نمایشگاه کتاب 1390، نیز آمده است. نکته آنکه همچنان در این کتاب‏ها، بر روش خاطره‏یابی و ضبط و ثبت خاطرات تاکید می‏شود و خبری از مصاحبه فعال و چالشی تاریخ شفاهی نیست. کتاب‏های منتشره در حوزه دفاع مقدس نیز بر محور خاطره است نه تاریخ شفاهی. در نتیجه آسیب‏های جدی مترتب بر خاطره‏نویسی از جمله بزرگ‏نمایی، روایت واحد واقعه، عدم چالشی‏بودن مطالب و مونولوگ‏بودن گفت و گوها مانع از توسعه‏ی کاربرد علمی روش تاریخ شفاهی در حوزه شفاهی‏کاران و مدعیان این عرصه شده است. هرچند تاریخ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نیز گاه از سوی شفاهی‏کاران شهرستانی مورد التفات و توجه قرار گرفته است. مقالات «دومین تجربیات خبرگان قنات؛ سندی معتبر در مطالعات شفاهی»، «تاریخ شفاهی تئاتر معاصر ایران»(21) و  «سرگذشت رادیو، مبنایی برای تدوین تاریخ شفاهی رادیو» از این نمونه هستند.

دیرآمدگیِ مباحث نظری در نشریه، آن هم مبتنی بر نوشته‏ها و نظریات چهره‏های شناخته شده‏ی غربی برغم التفات نویسندگان و پژوهشگران داخلی از دیگر نکات در خور مطالعه است. ضرورت دارد با میدان دادن به نیروهای داخلی تولید بومی علم و نظریات علمی را عملی کرد.

هفته‏نامه تاریخ شفاهی سعی کرده برخی اصول روزنامه‏نگاری را تا حد ممکن رعایت کند. محملی برای بحث و تبادل نظر شفاهی‏کاران و زمینه‏ی نزدیک شدن به واقعیت‏های تاریخی را فراهم آورده، مطالب جدید و جذاب عرضه داشته است. در پایان هر مطلب اعم از خبر، مقاله و نقد کتاب و ...جایگاهی برای اظهار نظر افراد نهاده شده، اما کمتر نظر و دیدگاه منتقدانه و تحلیل از سوی خیل عظیم مشترکین هفته‏نامه، در این بخش مشاهده می‏شود. این امر ناشی از چیست؟ آیا مطالب مطالعه یا آنکه صرفاً فهرست آن مرور می‏شود؟ به طور مسلم فضای مجازی و ترتیب هفتگی انتشار این نشریه فرصتی استثنایی است تا اهل قلم بتوانند با یکدیگر مبادله اطلاعات و نقد و نظر نمایند و در کنار همایش‏هایی که با عجله برپا شده و تنها در فرصتی اندک انبوهی از مقالات ارائه می‏گردد و فرصتی به نقد و بررسی و اظهار نظر داده نمی‏شود، آن را جبران نماید اما افسوس که این فرصت نیز همواره از دست می‏رود.

با توجه به آنکه سفرنامه‏ها نیز خود به نوعی خاطره‏نویسی محسوب می‏شوند بنابراین به این دسته از کتاب‏ها و منابع تحقیق تاریخی نیز گوشه چشمی انداخته شده است. اما لازم است به جای اکتفای صرف بر معرفی بخش‏ها و فصول این نمونه کتاب‏ها، به نقد همه جانبه و علمیِ ساختار و محتوای خاطره‏نویسی و ماهیّت و چیستی آن در ادوار مختلف تاریخی پرداخته شود. این امر به غنای بیشتر مباحث نظری تاریخ شفاهی و خاطره‏نویسی نیز یاری می‏رساند. آسیبِ مذکور در معرفی کتاب‏های تولید واحد تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی مانند تاریخ شفاهی مسجد جلیلی و تاریخ شفاهی کمیته‏های انقلاب اسلامی و کتاب خاطرات دکتر غلامحسین بیگدلی از انتشارت تاریخ شفاهی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نیز خودنمایی می‏کند.

نشریات الکترونیک به لحاظ هزینه، زمان و نیروی انسانی با نشریات مکتوب قابل مقایسه نیستند. هزینه انتشار و سرعت شکل‏گیری یک نشریه الکترونیک به مراتب از نشریه مکتوب کمتر و ساده‏تر است و علاوه بر گسترش حوزه مانور، منبع خبری برای سایر نشریات به شمار می‏روند. بنابراین و با توجه به این واقعیت که تاریخ شفاهی در ایران از فقر و نبود نظریات علمی برای کیفیت‏بخشی به انبوه فعالیت‏های شفاهی‏کاران رنج می‏برد آیا بهتر نیست دقت را فدای سرعت ننموده و در آستانه‏ی انتشار صدمین شماره، با تبدیل هفته‏نامه به ماهنامه، مجال بیشتری برای تهیه مطالب علمی کاملاً مرتبط با تاریخ شفاهی یافت و از سوی دیگر محققین ارجمند داخلی در کنار ترجمه و برداشت از متون تولیدشده خارجی، خود به نظریه‏پردازی علمی دست زده، مکملِ تجارب کنونی شوند؟ تا همچنان شاهد تولید کتاب‏های خاطره، داستان و داستانواره با عنوانِ تاریخ شفاهی نباشیم؟ نقد و بررسی علمی کتاب‏های تاریخ شفاهی نیز باید عالمانه و با استفاده از روش‏های صحیح نقد علمی و ادبی انجام شود. با توجه به اینکه دست‏اندرکاران و نویسندگان حوزه هنری و دفتر ادبیات انقلاب اسلامی نقش اصلی را در راه‏اندازی سایت تاریخ شفاهی داشته‏اند، بسیاری از مطالب این نشریه و سایت، قلم و تراوشات ذهنی و فکری و یا درباره‏ی فعالیت‏های ایشان است.(22) علاوه بر این، فعالیت‏های این مرکز از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. بنابراین بجاست گام‏هایی در جهت رفع این محدودیت و محصوریت برداشته شود.

آنچه آمد به هیچ وجه از ارزش واقعی این نشریه نمی‏کاهد. سایت و هفته‏نامه تاریخ شفاهی گام‏های مؤثر و جدی در راه شناساندن و مطرح کردن این روش کاملاً علمی و نه سلیقه‏ای و تفننی به کاربران داده‏ها و اطلاعات تاریخی در ایران برداشته است. این مجموعه را باید تریبون شفاهی‏کاران ایران دانست. البته شایسته بود مدتها پیش از این و در بیستمین شماره هفته‏نامه نگاهی به عملکرد آن انداخته می‏شد تا مانند دیگر عرصه‏های تحقیق و پژوهش فرصت‏ها از دست نرود. اطلاع‏رسانی سریعِ تمامی فعالیت‏های انجام شده در عرصه تاریخ شفاهی در مناطق مختلف کشور مانند همایش‏های تاریخ شفاهی و خاطره‏نویسی دفاع مقدس و نقد و تحلیلِ جدیدترین کتب تاریخ شفاهی مانند خاطرات جعفر شریف امامی، انقلاب ایران به روایت رادیو بی‏بی‏سی، خاطرات ایرج اسکندری، خاطرات مصطفی حائری‏زاده، در دامگه حادثه و زندگینامه سعدی افشار هنرمند پیشکسوت عرصه هنرهای نمایشی، سیاه‏بازی و خیمه‏شب بازی؛ را باید دیگر نقاط قوّت آن دانست. همچنین در زمینه‏ی طرح زوایایِ جدیدِ کاربرد منابع شفاهی، (23) نوعی انتقال تجارب شخصیِ محققین بزرگ تاریخ در حال تحقق است. این همه در خور ستایش و بزرگداشت فعالین عرصه علم و اندیشه است.

پی‏نوشت‏ها

۱.هفته‏نامه تاریخ شفاهی، ش صفر،  5  آبان ماه 1389.
15.۲ خرداد 1391 در هفته‏نامه تاریخ شفاهی، ش 72 ، 10 خرداد 1391.
۳.همان، ش 71،  3 خرداد 1391.
۴.سبز و سپید و سرخ بر فراز ابوموسی، هفته‏نامه تاریخ شفاهی، ش 68 ، 13 اردیبهشت 1391.
۵.هفته‏نامه تاریخ شفاهی، ش 23، 21 اردیبهشت 1390.
۶.به عنوان مثال: هفته‏نامه تاریخ شفاهی، ش 68: 13 اردیبشهت 91،
۷.مهمترین و رایج‏ترین سبک نگارش در روزنامه است. در این سبک مهمترین قسمت واقعه در ابتدا قرار می‏گیرد و بقیه مطالب با توجه به میزان اهمیت آنها بعد از لید(اولین پاراگراف یا شروع هر مقاله) می‏آیند.
۸.خاطرات ناهید یوسفیان، گفت و گو و تدوین: سید قاسم یاحسینی، انتشارات سوره مهر.
۹.این خاطرات توسط واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و به کوشش حمید قزوینی گردآوری شده است.
۱۰.خاطرات احمد احمد، مصاحبه و تدوین: محسن کاظمی، انتشارات سوره مهر.
۱۱.مانند دیدار نویسندگان حوزه دفاع مقدس با آیت الله جوادی آملی و رهنمودهای ایشان.
۱۲.هفته‏نامه تاریخ شفاهی،  3/9/89.
۱۳.همان، ش 33،  29 تیرماه 1390،
۱۴.مجموعه مقاله، ویراسته پ.لیم.جیمز، چ. ماریسون، کوا. گون، ترجمه مهدی فهیمی، روزنامه اطلاعات، یکشنبه 3 آبان 1388، شماره 24599.
۱۵.کتاب روابط پنهان، فعالیت‏های سرّی آمریکا در جنگ ایران و عراق.
۱۶.هفته‏نامه تاریخ شفاهی، ش 13، 27 بهمن 1389.
۱۷.فرشته مولوی، نگاهی گذرا به زندگینامه‏نویسی، مجله بخارا، شماره 74، بهمن و اسفند 1388،.
۱۸.هفته‏نامه تاریخ شفاهی، ش 66، 23 فردوردین 1391.
۱۹.تاریخ شفاهی جنگ عراق علیه ایران(راوی و روایت)، مادر تمام نبردها، هفته‏نامه تاریخ شفاهی، ش 9، 22 دی‏ماه 1389.
۲۰.هفته‏نامه تاریخ شفاهی، ش 13، 27 بهمن 1389..
۲۱.همان، ش 10، 29 دی‏ماه 1389.
۲۲.مطالبی درباره تاریخ و ادبیات، خاطرات عزت شاهی، خاطرات احمد احمد، گفت و گوهای متعدد با هدایت‏الله بهبودی، علیرضا کمری و دیگر افراد دلیل محکم بر این ادعاست.
استاد تاریخ اجتماعی در مورد داستان‏سرایی دیجیتال سخن می‏گوید، هفته‏نامه تاریخ شفاهی، ش 67، 6 اردیبهشت 1391، سخنرانی استفان بریر Stephen Brier  استاد آموزش شهری و مسئول ارشد فن‏آوری دانشگاهی در دانشگاه سیتی‏نیویورک در دانشگاه لیهایLehigh  بریر در این سخنرانی خود را یک داستانسرای دیجیتال تازه‏کار معرفی کرد و دلیل آنرا اینطور عنوان کرد که بیشتر کار او در حیطه تاریخ شفاهی تعریف می‏شود.