شماره 85    |    22 شهريور 1391



جستارهایی درباره بیرجند

اخیراً کتابی با عنوان «جستارهایی درباره بیرجند» منتشر شده است که سرآغاز آن به گفتگویی با مرحوم دکتر محمد حسن گنجی درباره آب رود هیرمند اختصاص دارد.
«جستارهایی درباره بیرجند» به اهتمام دکتر علی محمد طرفداری و دکتر محمود رفیعی در تابستان 1391 توسط انتشارات هیرمند در تیراژ1500نسخه و قیمت10000تومان در294صفحه منتشر شده است. این کتاب مجموعه ای از مقالات تعدادی از پژوهشگران در ارتباط با بیرجند است که در آن 18 مقاله و یک گفتگو منتشر شده است. محققانی همچون فضل‏الله براقی، محمود فاضلی بیرجندی، دکتر منیژه ربیعی، سعید طاوسی مسرور، محمدرضا سروش، رقیه زعفرانلو، دکتر رامین یفانی، ملیحه محرابی، امین تریان، عبدالمحمد روحبخشان، حسین روحانی صدر، دکتر سیدحسین رئیس‏السادات، علی نجف‏زاده، دکتر علی بحرانی‏پور، دکتر مجتبی خلیفه، عبدالرئوف نصیری، محمد فرجامی، سرهنگ ای.نوئل، دکتر قربان‏علی کنارودی و سیداحمد حسین‏زاده در کتاب جستارهایی درباره بیرجند آخرین پژوهش‏های خود را ارائه نموده اند.


اولین موضوعی که در این کتاب به صورت جدی مورد بررسی قرار گرفته است مساله آب رود هیرمند در گفتگو با دکتر محمد حسن گنجی است. این مصاحبه از چند جهت مهم است. نخست اینکه دکتر گنجی از جمله افرادی بوده است که در جلسات تقسیم آب حضور داشته و یکی از شاهدان موضوع تقسیم آب هیرمند بوده است. بنابراین مرحوم گنجی با اطلاعاتی که از پیشینه این موضوع داشته است بهتر می توانسته است این موضوع را تحلیل و ارزیابی نماید. دوم اینکه در ارتباط با موضوع مورد نظر پژوهش مستقل و مستندی که برگرفته از اسناد و گفتگو باشد انجام نشده است.
این مصاحبه در سال1388 توسط دکتر فضل‏الله براقی در ارتباط با رساله دانشگاهی‏اش انجام شده است و مستند کردن اطلاعات دکتر گنجی بر اساس اسناد و منابع تاریخی از جمله نقاط قوت این گفتگو است. نحوه تدوین مصاحبه موجب شده تا متن گفته‏های دکتر گنجی حالت مقاله داشته باشد. در ارتباط با این مصاحبه چنین تصور می شود اطلاعات دکتر گنجی در ارتباط با تقسیم آب رودخانه هیرمند فراتر از مطالب منتشر شده است و مصاحبه کننده نتوانسته است به طور دقیق هر آنچه در جلسات تقسیم آب صورت گرفته را ثبت نماید.

ارزش اطلاعات ارائه شده در این گفتگو مهم و قطعا در پژوهش‏های تاریخی مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

دکتر گنجی از جمله اعضای هیئت مذاکره کننده ایران از اسفند 1333 تا مرداد 1334 بوده است. این هیئت به همراه امیرحسین خزیمه، دکتر خوشبین، تشکری و سلیمان‏پور به عنوان کارشناسان آب و عبدالاحد دارا و محمد سروری به عنوان منشی هیئت حضور داشته‏اند.
اطلاعات منتشر شده در این گفتگو خواننده را با نحوه تقسیم آب رودخانه هیرمند در یک قرن اخیر مطلع می‏سازد. همچنین خواننده به علت اختلاف ایران و افغانستان در نحوه تقسیم آب و مذاکرات شکل گرفته درباره این موضوع در دوره پهلوی و نتیجه دخالت انگلیس و آمریکا در این ارتباط آشنا می کند. این گفتگو که در برگیرنده اطلاعات تاریخی مهم درباره تقسیم آب هیرمند است به زوایایی همچون بی‏نتیجه ماندن مذاکرات وعدم موافقت افغانها در ارتباط با میزان آب پرداخته شده است.
درباره نتیجه مذاکرات انجام شده در سال 1333-34 بعد از ماه‏ها تلاش و پیگیری مذاکرات بدون نتیجه به پایان رسیده است و در گزارشی که دکتر گنجی بر مبنای مذاکرات و مطالعات به دولت ارائه می‏دهد چنین می‏نویسد: «ما باید با عامل زمان مبارزه کنیم، هرچه می‏گذرد گرفتاری ما بیشتر می‏شود و ما اگر الان این مقدار را بپذیریم بهتر از آن است که ده سال دیگر کمتر از آن بپذیریم...» به اعتقاد دکتر گنجی حل نهایی مسئله آب هیرمند مستلزم فداکاری طرفین است و اینکه طرفین از ادعایشان بگذرند، هرچند طبیعت سرناسازگاری با ایران دارد، زیرا منطقه سیستان سال به سال روبه خشکی می رود و افغاستان در موقعیت بالا دست قرار دارد.(ص17)

همچنین منابع برخی از مقالات این کتاب بر اساس مصاحبه بوده است و نویسندگانی چون روحانی‏صدر و دکتر رئیس‏السادات با استفاده از مصاحبه نسبت به تکمیل منابع اقدام نموده‏اند. مجموعه مقالات منتشر شده در «جستارهایی درباره بیرجند» را می توان در دو محور اصلی بررسی کرد.


1- مقالاتی که تحقیقی و حاصل زحمات نویسندگان هستند و اغلب آنها برگرفته از پایان نامه‏ها و اسناد و مدارک جدید هستند.
2- مقالات عمومی و یا گزارش گونه

نگاهی به کارنامه سیدمحمد تدین در مجلس سنا عنوان مقاله‏ای از محمود فاضلی بیرجندی است که در کتاب جستارهایی از بیرجند منتشر شده است. نویسنده با الهام از منابع ومشروح مذاکرات دوره‏ی پانزدهم و شانزدهم مجلس شورای ملی و مذاکرات دوره نخست مجلس سنا به فعالیت‏های تدین پرداخته است. نکته قابل توجه این مقاله اشاره نویسنده به گفتگوهایی با اشخاص مختلف در ارتباط با تدین است که اسامی آنها را فاش نکرده است.
خانم دکتر منیژه ربیعی به بررسی زندگی یکی از مورخان معاصر پرداخته است. وی در مقاله‏ای مختصر با موضوع یادی از مرحوم دکتر محمد اسماعیل رضوانی محقق و مورخ معاصر بیرجندی، زندگی این نویسنده را مرور نموده است.

از دیگر مقالات این کتاب می‏توان به مقاله سعید طاوسی مسروری با عنوان «شرح الدرالنظیم، یادگاری از عبدالعلی بیرجندی برای پارسی زبانان»  و مقاله «درآمدی بر مطالعات باستانشناسی شهر بیرجند» نوشته محمدرضا سروش و رقیه زعفرانلو اشاره نمود. دیگر عناوین مقالات این کتاب عبارتند از:

نگاهی به موقعیت تاریخی و فرهنگی بیرجند: دکتر رامین یلفانی و ملیحه محرابی
مقدمه‏ای بر جغرافیای تاریخی بیرجند: امین تریان
بیرجند در دانش نامه ها: عبدالمحمد روح بخشان
احیای ناقص جغرافیای تاریخی قهستان به مرکزیت بیرجند: حسین روحانی‏صدر
سیمای آموزش عالی در بیرجند از انقلاب اسلامی تا سال1390: دکتر سیدحسین رئیس‏السادات
سیمای وقف در بیرجند: دکتر سیدحسین رئیس‏السادات و مریم افضلیان
پژوهشی درباره‏ی تاسیس و عملکرد اداره تذکره‏ی قاینات با تاکید بر نقش خانواده‏ی محمد خان افغان: علی نجف‏زاده
عوامل رونق تولید و تجارت زعفران در بیرجند و قهستان (با تکیه بر قرون7-8): علی بحرانی‏پور
قهستان در دوره آل کرت: دکتر مجتبی خلیفه و عبدالرئوف نصیری
علل شکل‏گیری قلاع اسماعیلیه در منطقه قهستان: محمد فرجامی
قنات: سرهنگ ای.نوئل: ترجمه دکتر محمود رفیعی
بررسی عوامل شکل‏گیری و گسترش مدرسه شوکتیه در بیرجند: دکتر قربان‏علی کنارودی
کتابشناسی بیرجند: سیداحمد حسین‏زاده

غلامرضا آذری‏خاکستر



http://www.ohwm.ir/show.php?id=1416
تمام حقوق اين نشريه متعلق به سايت تاريخ شفاهي ايران [oral-history.ir] است.