جامعه‌شناسی جنگ و دفاع‌مقدس در یك نگاه

جامعه‌شناسان ایرانی هم به میدان بیایند

دفاع‌مقدس به مثابه بزرگ‌ترین دستاورد حماسی انقلاب اسلامی، بهترین و ناب‌ترین دست‌مایه برای تدوین كتاب بوده و هست. دفاع‌مقدس كه علاوه بر الگوسازی اجتماعی برای توده مردم، نمادی از همبستگی اقشار مختلف جامعه برای پیشبُرد دفاع از ایران است، از زوایای مختلف علوم انسانی و زیرشاخه‌های آن همچون جامعه‌شناسی و علوم ارتباطات، قابل ارزیابی، سنجش و بررسی است و دانشگاهیان و دانشجویان، محوری‌ترین مخاطبان این پژوهش‌ها هستند.

اما متاسفانه تاكنون، آثار انگشت‌شماری در این عرصه تدوین و منتشر شده و اگر كتابی درباره جامعه‌شناسی جنگ به چاپ رسیده، حاصل ترجمه تالیفات صاحب‌نظران خارجی است و از ظرفیت‌های علمی‌ ـ پژوهشی دفاع‌مقدس غافل بوده‌ایم؛ جنگی كه شاید اگر در كشور دیگری رخ می‌داد، حتی لحظه‌ای از تیررس نگاه پژوهشگران دور نمی‌شد!

«منصور میرزایی میانه» استاد دانشگاه كه مدرك كارشناسی ارشد خود را در رشته علوم سیاسی كسب كرده، كتابی اختصاصی در حوزه جامعه‌شناسی جنگ با تاكید بر دفاع‌مقدس را با هدف تقویت مواد درس «آشنایی با مبانی دفاع‌مقدس» تدوین و با حمایت اداره كل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع‌مقدس جنوب غرب استان تهران (شهریار) و توسط موسسه انتشارات نبوی به چاپ رسانده است. درس دو واحدی اختیاری «آشنایی با مبانی دفاع‌مقدس» چند سالی است كه در دانشگاه‌های آزاد و به تازگی در دانشگاه‌های دولتی، پیام‌نور و علمی ـ كاربُردی توسط استادان دوره‌دیده به دانشجویان تدریس می‌شود.

كتاب «جامعه‌شناسی جنگ و آشنایی با دفاع مقدس» با تكیه بر 74 عنوان منبع در زمینه‌های جنگ و جامعه، جامعه‌شناسی نظامی و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در 5 فصل تدوین شده و چنان كه نویسنده در مقدمه خود خاطرنشان می‌كند: «در این كتاب سعی شده است ابتدا در خصوص جامعه‌شناسی جنگ، جنگ‌های تاریخ اسلام، تعریف‌هایی كه دانشجویان و محققان را برای درك و فهم بیشتر كمك می‌كند، آورده شود و در فصل آخر موضوع 8 سال دفاع‌مقدس با رویكرد مفهومی آن، چرایی و چگونگی وقوع جنگ، دلایل ادامه جنگ و دلایل پذیرش قطعنامه 598 آورده شود.»

در فصل‌های «جامعه‌شناسی جنگ»، «تاریخچه جامعه‌شناسی جنگ» و «جامعه، جنگ و نظامی‌گری» در 166 صفحه و با نگاهی كلی به جنگ‌های پیش از جنگ تحمیلی عراق علیه آن و دیدگاه‌هایی كه درباره جنگ در جوامع گوناگون وجود دارند ابعاد تأثیر این پدیده بر انسان و واكنش‌ انسان در برابر آن طبقه‌بندی شده است.

فصل‌های چهارم و پنجم با عناوین «جنگ و نظامی‌گری در جوامع معاصر» و «آشنایی اجمالی با دفاع مقدس» وقایع سال‌های 1359 تا 1367 در ایران را زیر نظر دارند. در این فصل‌ها پس از شرح ویژگی‌های اجتماعی دفاع مقدس در ایران،‌ آفاتی كه در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به تدریج به وجود آمد، منزلت اجتماعی رزمندگان و ویژگی‌های موجود در پیكره جبهه‌ها، تاریخچه‌ای از دفاع مقدس براساس مرور وقایع، پرسش‌ها و پاسخ‌هایی درباره حوادث جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و جدول مهم‌ترین عملیات‌های انجام شده قرار گرفته‌اند.

در فصل اول كتاب، جنگ و علم جامعه‌شناسی جنگ از منظر صاحب‌نظران كشورهای صاحب قدرت بررسی شده و درباره دلیل كم‌كاری پژوهشگران درباره جنگ نوشته شده است: «یكی از علل اساسی كم كاری در زمینه جنگ، ارتباط این موضوع با پدیده قدرت است؛ یعنی قدرت‌های حاكم و هیات حاكمه، حاكمیت و منافع خود را با پرداختن دانشمندان به مساله جنگ در تعارض می‌بیند؛ لذا از این قضیه حمایت نمی‌كنند، مگر این‌كه در راستای اهداف و سیاست‌های توسعه‌طلبانه و از پیش تعیین شده و دستوری آنان باشد.»

مروری بر چگونگی شكل‌گیری جامعه‌شناسی جنگ كلاسیك و سیر تكامل آن در عصر رنسانس و وضعیت آن در تمدن اسلامی، آغازگر فصل دوم كتاب «جامعه‌شناسی جنگ و آشنایی با دفاع‌مقدس» است. در پایان این فصل هم مفاهیم و تعاریف مرتبط با جامعه‌شناسی جنگ همچون «علم استراتژی» و «قدرت نظامی» آورده شده‌اند.

در ادامه كتاب «جامعه‌شناسی جنگ و آشنایی با دفاع‌مقدس»، منصور میرزایی میانه به بیان آیین‌های جنگ‌های اساطیری و الهی و آیین‌های فلسفی جنگ پرداخته و با اشاره به علل و زمینه‌های بروز جنگ همچون علل اقتصادی، زیستی و درونی انسان، تفسیر ماركسیستی و امپریالیستی جنگ را بیان می‌كند. سپس پیامدهای جنگ و نظامی‌گری و همچنین انواع معادلات نظامی و عوامل موثر بر نوع جهت‌گیری پیامدهای جنگ در حوزه «تولید صدور اسلحه» را مورد بررسی قرار می‌دهد.

نویسنده كتاب تا پایان فصل سوم، هیچ اشاره‌ای به جامعه‌شناسی دفاع‌مقدس نكرده و مصادیقی دراین باره هم نیامده است. با وجود این‌كه بخش چهارم كتاب با عنوان «بررسی جنگ تحمیلی و ویژگی‌های اجتماعی آن در ایران» آغاز شده، اما می‌شد با تكیه بر گفت‌وگو با جامعه‌شناسان برجسته ایرانی، تعریفی علمی از جامعه‌شناسی دفاع‌مقدس ارایه می‌شد. البته این مشكلی است كه در دیگر حوزه‌ها و نیازها مثل تعریف متقنی از ادبیات دفاع‌مقدس هم وجود دارد.

میرزایی میانه، فصل چهارم كتاب «جامعه‌شناسی جنگ و آشنایی با دفاع‌مقدس» را بر اساس مشاهدات، تجربه‌ها، گزارش‌ها، مقالات و كتاب‌های منتشر شده در این حوزه تدوین كرده و قدرت نظامی جامعه ایران در جنگ‌تحمیلی را حاصل برآیند سه عامل «نیروی اجتماعی ناشی از انقلاب»، «قدرت نظامی بر پایه جنگ مردمی» و «تعصب دینی» می‌داند و در صفحه‌های 174 و 175 این كتاب تصریح می‌كند: «با توجه به برآیند این نیروها، دفاع‌مقدس در جامعه ایران به صورت یك نهاد با ثبات و دارای جنبه تحرك‌زایی مطرح شد؛ یعنی دفاع‌مقدس به عنوان یك نهاد هم جنبه پویایی و تحرك در پیكره خود داشت و هم دارای جنبه ثبات و جذابیت بود، این موضوع موجب شد كه در پیكره جامعه (نظام اجتماعی و هم اقشار اجتماعی) اثر بگذارد. دفاع‌مقدس با ویژگی‌های اولیه ناشی از انقلاب یك نهاد اجتماعی مهم را به تدریج در ایران شكل داد و در سیر تحول‌های خود قوانین و مقررات، آداب و رسوم ارگان‌ها و سازمان‌ها روابط جدیدی را به وجود آورد.»

بخش پایانی این فصل از كتاب «جامعه‌شناسی جنگ و آشنایی با دفاع‌مقدس» به آفات جنگ‌تحمیلی به خصوص در نیمه دوم آن پرداخته و با تقسیم‌بندی منزلت اجتماعی یك رزمنده به چهار سطح «منزلت فردی»، «منزلت حكومتی»، «منزلت اجتماعی» و «منزلت اعتقادی» تاكید می‌كند: «ویژگی‌ها و عوامل مثبت موثر كه در دفاع‌مقدس جامعه به چشم می‌خورد و نیروهای سه‌گانه‌ای كه ناشی از تحرك عمومی مردم و بروز انقلاب و حضور یكپارچه عصبیت دینی بود موجب شد تا دفاع ایران تا آخرین لحظات جنگ، دوام بیاورد.»

این كتاب در قطع رقعی و 261 صفحه، با شمارگان 3 هزار نسخه و بهای 32 هزار ریال وارد بازار نشر شده است.

مریم اسدی جعفری

منبع: کتاب هفته، ش 236ف شنبه 27 اسفند 1390، ص 5